Laatst liep ik over de Erasmusbrug op een warme zaterdagmiddag. Ik liep langzaam en bewust. Oortjes in, terwijl mijn ogen alle schoonheid inademden. Achter me reden de auto’s, fietsers en scooters, vrolijk toeterend naar de zon. Overal om me heen liepen andere wandelaars. Het was buitengewoon druk op de route. Ik keuvelde op mijn gemak langs een vol terras, om vervolgens nog  drie volle terrassen te passeren. Toen ik 2,7 kilometer onderweg was – zag ik later op mijn fitbit  – schreeuwde iemand naar me vanaf een bankje. Ik draaide me om. ‘Je rok’ schreeuwde ze. Ik keek om en zag dat de achterkant van mijn rok was blijven hangen in mijn onderbroek. Welke emotie overspoelde me op dat moment denk je? Toch was er niets meer aan terug te draaien. Honderden mensen hebben me zo gezien. Het was wat het was…

We schamen ons voor van alles. We schamen ons vooral voor niet terug te draaien zaken, waar we ons bovendien ook nog schuldig over kunnen voelen als we daarmee andere mensen hebben benadeeld. Schaamte en schuldgevoel hebben nut, mits het leidt tot verandering.

Als ik koppels spreek komen er veel momenten van schaamte boven. Mensen schamen zich voor het starten van een affaire en voor leugens die ze verteld hebben omdat ze vreesden hoe de waarheid zou vallen bij de ander. Mensen schamen zich voor schulden, voor werkeloosheid, voor verslavingen, voor hun uiterlijk en voor foute inschattingen. Zodra mensen zich ergens voor schamen en/of een schuldgevoel hebben, is de stap naar verantwoording nemen voor de beschamende daden een kleine stap. Als er verantwoording wordt genomen, dan wordt ook het schuldgevoel uitgesproken. Vervolgens komt het besef dat het een niet terug te draaien actie betreft maar dat deze misstap voorkomen kan worden in de toekomst. Een hoopvol perspectief. Zo kan schaamte leiden tot een leermoment en tot groei. Op die manier heeft schaamte nut. Als positief bijeffect heeft schaamte bovendien dat het vaak nederig en compassievol maakt, wat alle relaties en de liefde in het algemeen ten goede komt. Zelf even diep en intens voelen dat iedereen misstappen maakt en dat jij daar niet boven staat, doet de mens goed.

Ik zit ook met regelmaat tegenover koppels waarvan een of beide partner zich niet schamen voor hun gedrag, terwijl het gedrag daar eigenlijk wel aanleiding toe geeft. Schaamte is dan een onverdraagzame emotie. Zo onverdraagzaam dat het resulteert in hard afweren wanneer mogelijke schaamte zich aandient, bijvoorbeeld als je wordt aangesproken op je gedrag waar je zelf niet trots op bent.Het gevolg is dat er geen verantwoording wordt genomen voor het gedrag. Er wordt niets geleerd en er wordt niets veranderd.

Als schaamte een te moeilijke emotie voor je is, bijvoorbeeld omdat je zelfbeeld hierdoor wordt aangetast, dan is jezelf overtuigen dat je geen fouten maakt de enige overgebleven optie. Dat leidt niet alleen tot een gebrek aan nederigheid en compassie maar kan ook nog leiden tot superioriteitsgevoelens,  gaslighting, minachting en afbranden van de ander als persoon. Het zijn allemaal onbewuste en reflexmatige gedragingen, uitgelokt vanuit de behoefte tot zelfbescherming tegen het voelen van schaamte.

Een vorm van zelfbescherming tegen schaamte  is het bekritiseren van de partner, niet op een specifieke gedraging (“Ik maak me ongerust als je laat thuiskomt, je zou me toch laten weten als de plannen veranderen?”) maar op de persoon (“je denkt nooit aan anderen, alleen maar aan jezelf”).

Als dit een standje verder gaat  dan spreken we over minachting. Minachting is de ander belachelijk maken, zuchten, ogen naar achteren rollen, de ander napraten met een vreemd stemmetje. Minachting is zeer disrespectvol. Het is de ander impliciet de boodschap geven dat je diegene minderwaardig vindt.

Een andere vorm van zelfbescherming is de kritiek omdraaien en de ander de foute persoon te maken. Voorbeeld: Je hoort van je partner “Je had beloofd om niet te werken vanavond maar je hebt het wel gedaan.” De zelfbeschermende respons, waarbij de schuld wordt omgedraaid en waar ook een stuk minachtig in zit: “Dit is waarom ik liever vrijgezel ben, dan heb ik tenminste het gezeur niet. Wat kan jij zeuren zeg!”

Als je regelmatig wordt bekritiseerd op je persoon, er wordt minachtend tegen je gedaan en kritiek wordt zelfs omgedraaid, dan zie je geregeld dat de partner die dit op zijn bordje krijgt overgaat tot “stonewalling”. Een Engelse term waar volgens mij niet echt een goede vertaling voor is. Het is zoiets als niet meer reageren. Freeze.

Het is eigenlijk zo simpel. Iedereen maakt fouten, iedereen vergeet wel eens iets, iedereen maakt wel eens een belofte die men niet kan nakomen. Als je partner je daarop aanspreekt met “Ik maak me ongerust als je laat thuiskomt, je zou me toch laten weten als de plannen veranderen?” dan is de beste respons: “Je hebt gelijk, ik ben het vergeten, ik ga dat voortaan echt doen”. Dat is verantwoording nemen voor je gedrag en het enige juiste. Maar wat als je dat niet kan, omdat je vreest iets te voelen dat je niet wilt voelen?

Al deze vier gedragingen worden door het Gottman Institute in New York benoemd als de “vier ruiters” (the four horsemen) ofwel de vier destructieve communicatievormen. Als deze niet in een relatie worden getackeld, dan eindigt de relatie vroeg of laat. De meeste mensen houden dit niet een leven lang vol.

Gottman kiest voor gedragsmatige interventies. Ik geloof meer in de EFT aanpak, waarin je op zoek gaat naar de oorsprong van de kwetsuren. Zodra het knopje “je doet iets beschamends” dreigt ingedrukt te worden, is de reflexmatige reactie de aanval, om de ander te laten zwijgen. De reactie hierop is de tegenaanval (woedend worden) of terugtrekken of bevriezen (stonewalling). Kortom: de start van een destructieve communicatiespiraal.

De kracht van therapie zit ‘m in het oordeelloos blootleggen van de patronen. Toewerken naar bewustwording. Stimuleren om kwetsbaarheden toe te laten, om emoties te voelen en om uiteindelijk hand in eigen boezem te steken. Niemand hoeft toe naar een uitspraak als “ik heb alles fout gedaan”. Het volstaat om te zeggen “ik zie wat mijn gedrag met jou doet en dat spijt me, dat wil ik niet.” Gedane zaken nemen geen keer. Gedrag kan niet teruggedraaid worden, maar het kan wel veranderen.

PS: hierboven staat een willekeurige foto. Mocht een van de vele mensen die mijn achterkant hebben bewonderd een foto hebben gemaakt van mijn charmante wandeling, dan plaats ik deze graag erboven. 🙂